Różne formy wypowiedzi podczas komunikacji z klientem

 VERBAL RESPONSE MODES

VRM - 1978 - William B, Stiles - 9 kategorii wypowiedzi:

• 
  Ujawnianie (wypowiedzi w 1 osobie, zamiar: powiadomienie o myślach, uczuciach)
  
• Podawanie do wiadomości
• Dawanie rad
• Potwierdzanie
• Pytanie
• Oznaki uwagi
• Interpretowanie
• Odzwierciedlanie
• Inne

Udoskonalenie VRM

👇

Verbal Exchange Structure (VES) - Układ Wymiany Werbalnej

(1992-1995)

• Nie pojedyncza wypowiedź psychologa, ale fragment konwersacji, w którym zachodzi określony typ wymiany
• Bardziej adekwatny system, bo obejmujący kontekst kontaktu psychologa i klienta, 8 kategorii
  - opowiadanie historii,
  - ujawnianie,
  - objaśnianie,
  - dowiadywanie się,
  - interpretowanie,
  - badanie,
  - zalecanie i
  - zmienianie struktury

Np, objaśnienie -> psycholog udziela informacji, a klient potwierdza, że słucha z uwagą;

badanie -> psycholog proponuje odzwierciedlenie, a klient potwierdza jego trafność lub zaprzecza

Badania pokazują, że system ten pozwala na ukazanie dynamiki kontaktu psychologa z klientem na przestrzeni kilku lub kilkunastu spotkań.

Kategorie wypowiedzi wg Clary Hill (1992)

1. Potwierdzenie
2. Informowanie
3. Bezpośrednie zalecenia
4. Pytania zamknięte
5. Pytania otwarte
6. Parafraza
7. Interpretacja
8. Konfrontacja
9. Ujawnianie siebie

Potwierdzanie (approval)
Dostarczanie klientowi wsparcia emocjonalnego, potwierdzenia, uspokojenia i wzmocnienia

Informowanie (information)
Dostarczanie klientowi informacji w formie danych, faktów lub źródeł. Mogą odnosić się one do procesu terapii, zachowań terapeuty, lub uzgodnień dotyczących terapii (czas, miejsce, opłaty)

Bezpośrednie zalecenia (direct guidance)
Wskazówki lub sugestie dotyczące tego, co klient ma zrobić (w trakcie sesji lub poza nią) 

Pytania zamknięte (closed question)
Skierowana do klienta prośba o podanie konkretnych danych lub specyficznych informacji 

Pytania otwarte (open question)
Zachęcenie klienta do wypowiedzi na jakiś temat (do zbadania jakiegoś zagadnienia lub rozwinięcia go) albo prośba o wyjaśnienie jakiejś kwestii

Parafraza (paraphrase)
Odzwierciedlenie lub podsumowanie tego co klient zakomunikował werbalnie lub niewerbalnie. Wypowiedź nie wychodząca poza to co klient powiedział, nie wprowadzająca nowej perspektywy ani nowego sposobu rozumienia stwierdzeń klienta, nie proponująca wyjaśnień jego zachowań. Obejmuje powtórzenie (innymi słowami) treści wypowiedzi klienta (restatement), odzwierciedlenie jego uczuć (reflection), odniesienie się do sygnałów niewerbalnych (nonverbal referent), podsumowanie (summary). Psycholog może użyć parafrazy, aby 3 zakomunikować klientowi, że „usłyszał” jego przekaz albo żeby skupić uwagę na wybranych aspektach jego wypowiedzi

Interpretacja (interpretation)
Proponowanie wyjaśnienia, alternatywnego znaczenia albo nowych ram odniesienia dla uczuć, zachowań czy właściwości klienta. Wychodzi poza to co klient jawnie rozpoznaje. Może służyć pokazywaniu klientowi związków pomiędzy, z pozoru odrębnymi, stwierdzeniami lub zdarzeniami, interpretowaniu obron, uczuć, oporu lub przeniesienia, a także wskazywaniu wątków, wzorców lub relacji przyczynowych w zachowaniu i osobowości klienta lub odnoszeniu zdarzenia aktualnego do przeszłości 

Konfrontacja (confronntation)
Wykazywanie niezgodności lub sprzeczności, ale bez dostarczania ich wyjaśnień (źródeł). Niezgodność może dotyczyć różnych stwierdzeń klienta, jego słów i zachowań albo spostrzeżeń klienta i psychologa. Psycholog może użyć konfrontacji, aby zachęcić klienta do poradzenia sobie z niespójnością czy napięciem pomiędzy niezgodnymi elementami jego zachowania i/lub wypowiedzi 

Ujawnianie siebie (self-disclosure) Dzielenie się z klientem własnymi uczuciami lub osobistymi doświadczeniami

 Badania Tryon'a (2003)

• Przebieg wstępnych wywiadów z osobami zgłaszającymi się po pomoc do środka psychoterapeutycznego
• 2 grupy wywiadów: angażujące (gdy osoba podjęła psychoterapię) i nieangażujące
• Wywiady angażujące i nieangażujące różniły się ogólną proporcją 5 spośród 10 kategorii Hill:

W WYWIADACH ANGAŻUJĄCYCH WIĘCEJ BYŁO INFORMOWANIA I PYTAŃ ZAMKNIĘTYCH, A MNIEJ INTERPRETACJI, KONFERNOTACJI U UJAWNIANIA SIEBIE PRZEZ PSYCHOLOGA

Parafraza i sztuka zadawania pytań

Parafraza -> znak firmowy psychologa profesjonalisty

Parafraza może skutkować:

• Budowaniem kontaktu
• Pogłębieniem rozmowy
• Okazaniem akceptacji i zainteresowania słowami drugie człowieka

W rozmowie psychologicznej konieczne jest przezwyciężenie utrwalonych nawyków kulturowych, np. "Nie martw się!"

• Poprawnie zbudowana parafraza kończy się prośbą do osoby badanej o potwierdzenie, że diagnosta dobrze ją zrozumiał lub o ewentualne sprostowanie czy też uzupełnienie wypowiedzi

--------------------------------------------

Czym jest PSEUDOPARAFRAZA?

Osoba badana nie może dokonać sprostowania

    - Niestety nie zawsze zgadzamy się z mężem

   - Martwi panią, że nie są państwo zgodnym małżeństwem. A proszę powiedzieć, jak często dochodzi do kłótni?

--------------------------------------------

Prawdziwa parafraza wynika z dążenia diagnosty do zrozumienia uczuć i myśli osoby badanej, dlatego zawsze zachęca ją do rozwijania wypowiedzi, nie zamyka jej ust

Zatem jak mogłaby brzmieć przykładowa wymiana zdań między psychologiem a osobą badaną?

    - Niestety nie zawsze zgadzamy się z mężem

    - Martwi panią, że nie są państwo zgodnym małżeństwem - czy dobrze się domyślam?

    - Nie całkiem. Chodzi o to, że moja mama zawsze uważała tak samo jak ojciec, a ja często mam inne zdanie niż mój mąż i żal mi go, że nie może być takim autorytetem w domu, jak to niektórzy mężczyźni lubią

lub

    - Niestety nie zawsze zgadzamy się z mężem

    - Martwi panią, że nie są państwo zgodnym małżeństwem - czy dobrze Panią zrozumiałem?

    - Tak, często mamy inne zdania i jest to powód do sporów.

Pytania otwarte vs. Pytania zamknięte

• Otwarte - pozostawiają osobie badanej swobodę wyboru treści i formy odpowiedzi

1. Co robisz, gdy masz kłopoty w szkole?
2. Jak się Pan czuje w nowe pracy?

• Zamknięte - ograniczają z góry zakres pożądanych odpowiedzi do potwierdzenia lub podania konkretnej informacji

1. Do kogo zwracasz się, gdy masz kłopoty w szkole?
2. Czy nowa praca spełnia Pani oczekiwania?

Kategorie pytań ze względu na formę

• Bezpośrednie (Czy jest pani zadowolona ze swojej pracy?)
• Projekcyjne (Czy pani zdaniem kobiety są na ogół zadowolone ze swojej pracy?)
• Hipotetyczne (przepuśćmy, że miałaby pani możliwość dowolnej zmiany pracy - co by pani zrobiła?)
• Uwikłane (Ludzie bywają w różnym stopniu zadowoleni ze swojej pracy - niektórzy chcieliby ją zmienić, inni by coś zmienili w swojej pracy, a są też tacy, którym jest dobrze w pracy. A jak to jest w pani przypadku?)\

Profesjonalna kompetencja komunikacyjna a sztuka zadawania pytań

Profesjonalna kompetencja komunikacyjna wyraża się w:

• Umiejętności skonstruowania pytania optymalnego w danym kontekście i dla danej osoby, o wynika m. in. z przewidywania, jak taka lub inna forma wypowiedzi może zostać odebrana

Np. pytania wprost zazwyczaj są bardziej zagrażające niż uwikłane, projekcyjne

• Umiejętności formułowania pytań tak, aby nie były one zagrażające, oceniające czy sugerujące

(niekorzystne dla osoby badanej + obniża to wiarygodność danych)

1. Złe pytanie:

        Dlaczego uciekłeś z domu?

1. Poprawione pytanie:

        Jak myślisz, co sprawia, że ludzie uciekają z domu?

NA CZYM POLEGA POPRAWA:

Pytanie bezpośrednie, zagrażające -> pytanie projekcyjne

Sposoby zapewnienia podmiotowej relacji między psychologiem a osobą badaną

Można stosować wypowiedzi osobiste zamiast bezosobowych.

Przypominają one tak zwane komunikaty Ja, zalecane jako instrument asertywnego, nienadużywającego wywierania wpływu na innych.

Każde pytanie i parafrazę można wyrazić w formie wypowiedzi Ja poprzez dodanie frazy wyrażającej intencje lub odczucia mówiącego.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

PYTANIE

WYPOWIEDŹ BEZOSOBOWA

👇

Jak ocenia pani zachowanie męża w tej sytuacji?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KOMUNIKAT JA

WYPOWIEDŹ OSOBISTA

👇

ZASTANAWIAM SIĘ jak pani ocenia zachowanie męża w tej sytuacji?

lub

CHCIAŁABYM DOBRZE PANIĄ ZROZUMIEĆ, dlatego proszę mi powiedzieć, jak pani ocenia zachowanie męża w tej sytuacji?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

PARAFRAZA

WYPOWIEDŹ BEZOSOBOWA

👇

Martwi to pana, czy tak?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KOMUNIKAT JA
WYPOWIEDŹ OSOBISTA

👇

WYDAJE MI SIĘ, że martwi to pana, czy tak?

lub

ODNOSZĘ WRAŻENIE, że martwi to pana, czy moje wrażenie jest trafne?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Informacje dodatkowe o zadawaniu pytań i odpowiedziach na nie...

Pamięć zdarzeń jest odrębna od pamięci semantycznej (pamięć ludzka obejmująca wiedzę o świecie, pamięć faktów).

System analizowania jest odrębny od systemu doświadczania.

Pytania diagnosty mogą być adresowane do każdej z tych struktur niezależnie i niekiedy powodować sprzeczne odpowiedzi.

ROZMOWA O SPĘDZANIU WOLNEGO CZASU
„ODPOWIADA SYSTEM ANALITYCZNY”	„ODPOWIADA” SYSTEM DOŚWIADCZALNY
- Jak pan zazwyczaj spędza wolny czas? - Aktywnie. Albo wyjeżdżam za miasto albo idę na basen	- Co pan robił w ostatni weekend? - Włączyliśmy z kumplami Netflixa i tak na zeszło…

Wartość diagnostyczną mają obie odpowiedzi. Pierwsza informuje o przekonaniach badanego, druga o jego doświadczeniu. Jednak zestawienie ich razem pokazuje, że nie ma zgodności między tym, co badany myśli, a tym, czego w konkretnej sytuacji doświadczył.

Jak zatem poradzić sobie z tego typu sytuacjami?

Wszystko zależy od wniosków, które chcemy wyciągnąć

• Jeśli chcemy się dowiedzieć, co badany myśli na jakiś temat, formułujemy pytania odnoszące się do ocen, sądów, przekonań.

• Jeśli chcemy poznać rzeczywiste zachowanie badanego, powinniśmy adresować pytania do pamięci epizodycznej, wyraźnie je umiejscawiać w czasie i przestrzeni.

Uważamy też na pytania typu:

• "Jakie emocje wywołują w panu spotkania z ludźmi?"

Jest to przykład pytania, na które to sam diagnosta powinien poszukać odpowiedzi.

• "Dlaczego ma pani trudności w porozumiewaniu się z partnerem?" lub
• "Jaką rolę odgrywa macierzyństwo w pani życiu?

Te pytania możemy traktować jako PYTANIA BADAWCZE, chyba, że faktycznie chcemy poznać opinię osoby badanej na powyższe tematy, jednak opinia badanego to coś innego niż opinia diagnosty!

Ponadto:

• Mogą to być bardzo trudne pytania dla osoby badanej
• Wymagają przemyślenia danych kwestii
• Mogą być zagrażające (wrażenie, że istnieje jakaś sensowna, dobra odpowiedź, a trudność z odpowiedzią na takie pytanie źle świadczy o osobie badanej)

Wywiad i rozmowa psychologiczna, profesjonalna kompetencja komunikacyjna

Czym jest wywiad psychologiczny?

Wywiad psychologiczny to szczególny rodzaj rozmowy psychologicznej,

różnym osobom zadawane są te same pytania w ustalonej kolejności, a odpowiedzi na nie są precyzyjnie rejestrowane. 

Wykorzystanie rozmowy i wywiadu w psychologii - trochę historii

Wilhelm Wundt - uzyskiwanie danych introspekcyjnych od badanych poprzez zadawanie im pytań (cel: poznanie prawidłowości życia psychicznego człowieka)

Sigmund Freud - uzyskiwanie danych retrospektywnych, wspomnieniowych, które służy do interpretacji marzeń sennych i innych symbolicznych form ekspresji nieświadomości (cel: rozpoznać urazy psychiczne, które mogły sprzyjać powstaniu zaburzeń psychicznych) 

Behawioryści - Skinner, Eysenck - odpowiedź na pytanie jest reakcją behawioralną (formą zachowania), liczą się fakty, a nie ich werbalne przedstawienie

Obecnie następuje integracja tych podejść, doskonalenie ich

• ROZMOWA = PROCES KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ (i pozajęzykowej także) między psychologiem a osobą badaną, gdzie psycholog uzyskuje informacje o faktach z życia osoby badanej oraz sposobach organizowania tej wiedzy. Na podstawie zdobytych informacji psycholog może wnioskować o trwałych właściwościach osoby badanej.

~~~

Na praktyczne i interpersonalne kompetencje w diagnozowaniu składają się zasadniczo 3 elementy:

1. Profesjonalna kompetencja komunikacyjna
2. Umiejętności techniczne diagnosty
3. Kompetencje społeczno-kulturowe

W tym wpisie skupimy się krótko na 3. elemencie, oraz na 1. elemencie, a zatem spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, czym jest:

Profesjonalna kompetencja komunikacyjna

W pewnym sensie, dla diagnozującego psychologa komunikacją jest wszystko:

• Wypowiedzi werbalne
• Sygnały parawerbalne (tempo, głośność, intonacja, pauza, milczenie) i pozawerbalne (mimika, gesty, pozycja ciała, dystans)
• Wygląd fizyczny (aspekty naturalne, takie jak zmarszczki, muskuły, opalenizna i wykreowanie, np. ubiór, biżuteria, dystynkcje)

Komunikatem jest wszelkie zachowanie człowieka a także jego brak!

Świadome działanie słowami

• Watzlawick, Beavin, Jackson (1976) - "nie sposób się nie komunikować"; odkryli wzorce komunikacji w rodzinach pacjentów, co zainspirowało badania nad rolę komunikacji w powstawaniu psychopatologii, jak i w leczeniu problemów psychicznych
• Jakość komunikacji decyduje o tym czy relacje będą szkodliwe czy wartościowe

Implikacja: dyskusje trwające do dziś o znaczeniu umiejętnej komunikacji w profesjonalnej działalności psychologa

Psycholingwistyka

Działanie za pomocą słów - performatywny aspekt wypowiedzi

• Bezpośredni akt mowy - jego wypowiedzenie jest równoznaczne z wykonaniem jakiejś czynności ("Zadzwonię do Ciebie jutro")
• Pośredni akt mowy - jawna treść wyraża inną intencję i jedynie społeczno-kulturowa wiedza odbiorcy pozwala domyślić się , czego oczekuje nadawca, np. "Czy nie sprawiłoby Panu kłopotu otwarcie tego okna?", lub "Czy jest na sali lekarz?"

To wiedza społeczna nadaje znaczenie i pozwala nam pozostać w przekonaniu, że jest to sensowna rozmowa

Co jeszcze może się składać na wiedzę społeczną?

• Znajomość powiedzeń, związków frazeologicznych
• Znajomość norm społecznych
• Świadomość różnic międzyludzkich
• Świadomość różnic międzykulturowych
• Znajomość dzieł kultury, itp.

Profesjonalna kompetencja komunikacyjna psychologa to umiejętność posługiwania się aktami mowy:

1. W sposób zgodny z wiedzą psychologiczną i profesjonalnymi standardami
2. W celu jak najlepszego przeprowadzenia badania
3. Z uwzględnieniem specyficznego charakteru sytuacji i indywidualności konkretnej osoby badanej

Sztuka słuchania

 Sztuka słuchania

• Znaczenie słuchania klienta/pacjenta przez psychologa jest podkreślane przez wielu teoretyków i praktyków

• Podejście skoncentrowane na kliencie - Carl R. Rogers

SŁUCHANIE SAMO W SOBIE MOŻE MIEĆ MOC TERAPEUTYCZNĄ

JEDNAK MUSI TO BYĆ AKTYWNE SŁUCHANIE

(nie tylko tego, co mówią, ale jak mówią, wsłuchiwać się w uczucia i przeżycia kryjące się za słowami, gestami)

• Biernie słuchając, diagnosta także może pokazać, że słucha ("mhmm", ""rozumiem")
• Słuchanie aktywne jest trudniejsze technicznie do opanowania, jednak jest bardziej efektywne, gdyż słuchacz informuje, jak słucha-jak zrozumiał wypowiedź; komunikat zwrotny daje szansę sprostowania ewentualnych nieporozumień; daje dowód, że słuchamy z uwagą i że naprawdę zależy nam, by dobrze zrozumieć badanego

Czym skutkuje aktywne słuchanie?

👇

• Przyczynia się do budowania klimatu zaufania i współpracy w relacji, co jest szczególnie ważne w relacji psychologa z klientem
• Psycholog pokazuje, że jest zainteresowany badanym jako osobą, że jego uczucia i myśli uważa za istotne i warte starań o dobre zrozumienie
• Pokazujemy, że nie oceniamy ani nie próbujemy zmienić, choć niekoniecznie czujemy lub myślimy tak samo
• Nie jest to tylko werbalne zapewnienie (np. "szanuję cię"), ale praktyczna demonstracja tego szacunku

Skuteczność udowodniona w badaniach

• Bardzo pomocne w rozpoznawaniu trudnych emocji przeżywanych przez osoby owdowiały (Payne, Jarret, Wiles i Field, 2002), przygotowujące się do poważnych zabiegów chirurgicznych (de L. Horne i Vatmanidis, 1994),
• I wiele innych :) np. Testing the Effects of Active Listening, W R. Nugent, H. Halvorson, 1995
• ACTIVE LISTENING SKILLS APPLIED BY THE UNDERGRADUATE STUDENT AT A MEDICAL & HEALTH SCIENCES UNIVERSITY IN THE UAE H. Zaidi, H. Ahmad, 2021.

Obserwacja psychologiczna

 

Obserwacja i rozmowa z innym jest ważnym regulatorem życia społecznego.

Noworodki obserwują i naśladują opiekuna, a małe dzieci obserwują i uczą się, które zachowania są akceptowane społecznie, a które nie. Dzięki obserwacji drugiej osoby dokonujemy ocen: zachowania, intencji, emocji, decydujemy czy chcemy z kimś nawiązać kontakt czy też nie. 

Prowadząc obserwację, psycholog musi umieć odróżnić wiedzę potoczną od naukowej.

Przykład:

- Badania wykazały, że osoba, która choruje na depresję ma obniżony nastrój, trudności ze snem, problemy ze skupieniem uwagi; badania wskazują, że wsparcie osób bliskich może polegać na wysłuchaniu, braku oceniania, dawania rad, itp.

- Potoczna wiedza może sugerować, że osobę z depresją należy zapewniać, że nie ma powodów do zmartwień, że wszystko się ułoży, zachęcać do "wzięcia się w garść", itp.

Przykład:

- Brak kontaktu wzrokowego świadczy o tym, że ktoś kłamie.

- Co na to nauka? Przerywanie kontaktu wzrokowego może być spowodowane różnymi czynnikami, np. stresem, zażenowaniem czy próbą przywołania pewnych wspomnień.

Posługiwanie się metodą obserwacji w psychologii

Obserwacja psychologiczna polega na celowym rozpoznawaniu wskaźników należących do wyróżnionych kategorii danych obserwacyjnych, a następnie na uzasadnionym teoretycznie wnioskowaniu o właściwościach lub stanach psychicznych poznawanej jednostki.

Obserwacja psychologiczna to:

• Podstawowy, często jedyny sposób poznania jednostki 
• Podstawa prowadzenia badań psychologicznych
• Cenne źródło dodatkowych informacji, uzyskiwanych w trakcie prowadzenia rozmowy psychologicznej

Co może być obiektem obserwacji psychologicznej:

• Wypowiedzi werbalne
• Sygnały parawerbalne (tempo, głośność, intonacja, pauza, milczenie) i pozawerbalne (mimika, gesty, pozycja ciała, dystans)
• Wygląd fizyczny (aspekty naturalne, takie jak zmarszczki, muskuły, opalenizna i wykreowane, np. ubiór, biżuteria, dystynkcje)

Trudność obserwacji polega na:

• Bardzo dużej liczbie danych obserwacyjnych (które dane wybrać do diagnozy? - selekcja)
• Wiele danych eksponowanych jest w trakcie bardzo krótkiego czasu
• Wskaźniki obserwacyjne różnią się między sobą wartością diagnostyczną

Próby zabezpieczenia się przed tymi trudnościami:

• Wykorzystać wiele wskaźników w trakcie wyciągania wniosków - czy są spójne?
• Prowadzić obserwację w dłuższym odcinku czasu lub ją powtórzyć

Jednak może to być niewystarczające ponieważ różni psychologowie zwrócą uwagę na różne aspekty. W takiej sytuacji warto użyć kamery video, ma to jednak swoje minusy

W celu ograniczenia błędów w interpretacji dostępnych wskaźników opracowano skale obserwacyjne

• Skala służy oszacowaniu jednej lub kilku cech osobowości
• Intensywność lub częstość ujawniania się danego wskaźnika
• Skale retrospektywne (doświadczenia zdobyte w trakcie wcześniejszych kontaktów z daną osobą) i nieretrospektywne (bezpośrednie obserwowanie zachowanie drugiej osoby)

Źródła danych obserwacji w historii psychologii

 

Źródła danych obserwacji - w historii psychologii

1. Podejście konstytucjonalne

2. Psychologia eksperymentalna

3. Społeczna psychologia komunikacji

Podejście konstytucjonalne

• Nawiązywało do zdroworozsądkowych intuicji w rozumieniu psychiki ludzi
• Dwa główne ustalenia:

1. Istnienie zróżnicowania w budowie fizycznej ludzi
2. Istnienie zróżnicowania w zachowaniu się i przeżyciach odczuwanych przez ludzi

Wniosek: Osoby o podobnej budowie ciała będą się charakteryzowały zbliżonymi właściwościami psychicznymi

Filozofowie graccy, L. Corman (budowa głowy: twarz rozszerzona lub zwężona -> obserwacja budowy głowy pozwala na uzyskanie wiarygodnej (!) wiedzy na temat cech osobowości).

E. KRETSCHMER, W. H. Sheldon, S. S. Stevens (lata 20, 40, 50)

Wnioski: Właściwości psychiczne człowieka zależą od danego biotypu człowieka (czyli zbioru cech: męskość/ kobiecość ciała, proporcje wzrostu i wagi, itp.).

Podejście eksperymentalne

Wiedza potoczna wykorzystywana do prowadzenia badań:

1. T. Piderit: ścisły związek między ruchami twarzy (mimiką) a przeżyciami człowieka, których doświadcza w danym momencie, np.: emocja radości, gdy badany się cieszył

2. K. Darwin: wyrazem stanów psychicznych jest nie tylko mimika, ale też pantomimika (ruchy całego ciała)

Czy możliwe jest wiarygodne potwierdzenie obserwowanych zależności?

• Odkrycie związku między stanami emocjonalnymi a ujawnieniem się reakcji fizjologicznych

Np. pod wpływem napięcia emocjonalnego dochodzi do wzrostu ciśnienia krwi, następuje przyspieszenie pracy serca, wzrasta tempo i rytm oddychania, obserwuje się pocenie się, czerwienienie skóry, itp.

Czyli: badania naukowe dowiodły, iż reakcje fizjologiczne są dobrymi wskaźnikami stanów psychicznych doświadczanych w danym momencie przez człowieka.

• Bardziej skomplikowany jest problem związku między stanami/właściwościami psychicznymi z zachowaniem się ludzi (mimo wielu badań nie udało się znaleźć wzorców behawioralnych, które jednoznacznie odpowiadałyby określonym stanom emocjonalnym)
• Badania pokazały, że tezy Piderita i Darwina o uniwersalnych wzorcach behawioralnych, poprzez które dokonywana jest ekspresja psychiki człowieka nie zostały jednoznacznie udowodnione (związek ten jest zależny od procesu uczenia się konwencjonalnych sposobów ekspresji siebie - odmiennych w różnych kulturach), a także przez świadomość modyfikowania swojego zachowania pod wpływem innych ludzi.

Podejście psychologii społecznej

• Jakie dane obserwacyjne zgromadziła psychologia społeczna?

Ludzie przekazują innym komunikaty o sobie (celowo lub nie) - i te dane obserwacyjne są badane.

Są one zawsze w pewnym kontekście: odbiorca, nadawca, sytuacja.

Czym są? Mimiką, pantomimiką, dotykiem, słowem, przedmiotem, itd.

Badacze skupiają się na tym, by wykazać, w jaki sposób ludzie wykorzystują dane obserwacyjne do wnioskowania o psychicznych właściwościach innych osób.

• Dokładna interpretacja zachowania danego człowieka może być dokonana dopiero w połączeniu go w konkretny kontekst sytuacyjny, w jakim on występuje!

Co może oznaczać np. tupanie nogą, naciskanie końcówki długopisu, klaśnięcie?

Czym jest diagnoza psychologiczna?

 Termin "diagnoza" pochodzi z języka greckiego, w którym słowo diagnosis oznacza "rozpoznanie" (od gnosis - "poznanie" - oraz dia - w złożeniach "przez" lub "roz".)

W języku polskim termin ten można spotkać w co najmniej trzech nieco różnych znaczeniach. "Diagnoza" może oznaczać zarówno proces diagnozowania, jak i efekt tego procesu, a także całość wiedzy teoretycznej i praktycznej na ten temat.

Diagnoza - proces diagnozowania

Z pierwszym znaczeniem mamy do czynienia w zdaniach takich jak:

"Przed podjęciem decyzji o najlepszej formie pomocy dla danej osoby potrzebna jest diagnoza problemu" lub "WAIS i MMPI należą do technik najczęściej wykorzystywanych w diagnozie psychologicznej".

Tak rozumiana diagnoza psychologiczna to znacznie więcej niż przeprowadzenie badania testowego i obliczanie wyniku. Test może być jednym z narzędzi diagnozy psychologicznej, jednak diagnosta zwykle wykorzystuje wiele różnych źródeł danych, z których tylko część ma charakter testowy:
- wywiad,
- obserwację, 
- analizę dokumentów,
- próby behawioralne,
- techniki projekcyjne i inne.

Diagnoza - efekt procesu diagnozowania

Drugie znaczenie terminu "diagnoza" dotyczy efektu procesu diagnozowania. W literaturze angielskojęzycznej oddaje je termin diagnosis, w polszczyźnie to "rozpoznanie", którego zastosowanie jest jednak dość ograniczone - ze względu na skojarzenia z medycznym modelem; np. "pacjent z rozpoznaniem schizofrenii".

Efektem diagnozy może być także - a nawet przede wszystkim:
- zrozumienie danego zjawiska,
- wyjaśnienie jego uwarunkowań, mechanizmów i dynamiki
- przewidywanie różnych wariantów możliwego rozwoju zdarzeń w przyszłości 
- jak również zaplanowanie interwencji psychologicznej, a następnie jej monitorowanie oraz ocena efektywności.

Diagnoza = interwencja

Diagnoza no interwencja!

• Diagnoza jest ingerencją, mogącą spowodować zmiany w sposobie istnienia drugiego człowieka
• Pomiar nigdy nie jest neutralny
• Każda interakcja społeczna - wszystko jedno, czy nawiązana w celu badania, czy w jakimś innym - wpływa na zachowania, emocje i myśli jego uczestników
• Uczestnicy badania nie pozostają po nim zupełnie tacy sami
• Czynnikiem dokonującej się zmiany może być zarówno wynik badania (wnioski, zalecenia, informacje zwrotne), jak i sam proces diagnostyczny (no. autorefleksja podczas odpowiadania na osobiste pytania)
• Najważniejszym źródłem możliwych zmian jest to, co wydarza się podczas badania pomiędzy osoba badaną a psychologiem
• Kontakt z  otwartym, empatycznym i szanującym granice profesjonalistą może być bardzo pozytywnym doświadczeniem, dodającym człowiekowi mocy, madzie
• Psycholog profesjonalista ma stałą świadomość, że prowadząc badania, zarazem oddziałuje na badaną osobę i że to oddziaływanie może być bardziej lub mniej pomocne
• Każda diagnoza jest interwencją! (nie każda interwencja jest diagnozą)

Psycholog może dokonywać diagnozy np. w:

• Szkolnictwie
• Zakładzie penitencjarnym
• Korporacji/ przedsiębiorstwie
• Poradni zdrowia psychicznego
• Gabinecie psychologa dziecięcego
• Gabinecie psychoterapeuty

Diagnoza w działalności zawodowej psychologa

• Ponad 90% praktykujących psychologów dokonuje w swej codziennej pracy jakiejś formy diagnozy psychologicznej
• Jedna z podstawowych czynności praktykującego psychologa (bez względu na charakter i miejsce praktyki)
• Diagnozy dokonywane są w szkole, sądzie, wojsku, przedsiębiorstwie, zakładzie penitencjarnym, poradni zdrowia, poradni psychologiczno-pedagogicznej i wielu innych

***

Czym jest kompetencja diagnostyczna

Jest to umiejętność posłużenia się odpowiednimi metodami (np. obserwacją, wywiadem, testami) w celu określenia istotnych - ze względu na świadczoną usługę - właściwości badanej osoby, grupy, organizacji lub sytuacji

Diagnoza jako proces poznawczo - decyzyjny wymaga od osoby badającej posiadania odpowiednich kompetencji.

Według Jarosz i Wysockiej podstawowe dyspozycje diagnosty to:

• Wiedza merytoryczna
• Zdolność do wykorzystanie wiedzy merytorycznej
• Podstawowa umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy
• Określone sprawności techniczne

Prof. Ewa Jarosz

Prof. Ewa Wysocka

Trudności w procesie diagnozy psychologicznej

Trudności w procesie diagnozy psychologicznej

Uzyskane wysokiej jakości diagnozowania w obszarze psychologii klinicznej (oraz szerzej - praktyki klinicznej) jest wynikiem zdolności do łączenia praktyki z wiedzą naukową (teoretyczną i empiryczną). Problematyka powiązań miedzy praktyką a nauką była poddawana refleksji już od wielu lat , szczególnie w kontekście kształcenia psychologów klinicznych oraz  ich kompetencji. Istotne zmiany postrzegania kompetencji diagnozowania w psychologii klinicznej są uwarunkowane zarówno postępem wiedzy o procesie diagnozowania, jak i rozwojem diagnozowania opartego  na dowodach empirycznych. Brak umiejętności w tym zakresie stanowi trudność w diagnozowaniu.

Kolejną trudnością jest nieprzestrzeganie podstawowej praktyki opartej na dowodach. Podkreśla ona, że oddziaływanie terapeutyczne wobec pacjentów z różnymi problemami i zaburzeniami psychicznymi powinny opierać się na integrowaniu dostępnych danych, klinicznej biegłości oraz preferencji pacjenta. Przestrzeganie tych warunków jest obecnie uważane za konieczną podstawę świadczenia usług psychologicznych.

EBPP

Również o diagnozie psychologicznie zaczęto myśleć jako dziedzinie - podobnie jak w medycynie - która powinna skuteczniej korzystać z badań naukowych i refleksji nad nimi. W ten sposób powstały ogólne standardy naukowej praktyki psychologicznej: evidence-based practice in psychology: EBPP

Evidence-based practise używana jest przez psychologię w dwóch różnych znaczeniach.

• Może być sposobem uprawiania przez konkretnego psychologa praktyki klinicznej w zakresie postępowania diagnostycznego i terapeutycznego. Każde jego działanie można oceniać jako te, które spełniają lub nie spełniają zalecanych kryteriów, wskazując w jakim stopniu decyzje diagnostyczne mającego odpowiednie umiejętności i doświadczenie kliniczne psychologa odwołują się do najlepszych wyników badań naukowych - uwzględniając ważne dla pacjenta wartości i preferencje.
• Evidence-based można potraktować jako ogólny model czy podejście, w ramach którego formułuje się założenia i ustala reguły oceny wiarygodności konceptualizowania diagnozy oraz dowodzenia różnych badań nad skutecznością psychoterapii konkretnych zaburzeniach psychicznych. W tym ujęciu EBPP staje się nową koncepcją, która uznawana jest za przejaw tendencji do globalizacji reguł oceny wiarygodności jakości działań diagnostycznych i terapeutycznych w psychologii , które mają zarówno pozytywne jak i negatywne konsekwencje

EBA

Trudnością może być też diagnozowanie oparte na dowodach (EBA - evidence-based assesment). Jest to podejście, które wykorzystuje teorię i badania do:

• selekcji diagnozowanych zmiennych (konstruktów)
• wybierania metod i narzędzi pomiarowych o jak najlepszej jakości psychometrycznej
• wybieranie i wdrażanie sposobu, w jaki procedury diagnostyczne mają przebiegać, czyli monitorowania i kontrolowania diagnostycznego procesu decyzyjnego wraz z ewaluacją adekwatności i użyteczności tego procesu.

Kolejnym problemem może okazać się dobór metod (narzędzi) diagnostycznych. Podejście EBA jest mocno skoncentrowane na identyfikowaniu narzędzi diagnostycznych, które mają wysoką jakość, uznając, że tylko narzędzia sprawdzone w systematycznych badaniach warte są użycia. Akcentuje głównie wartość psychometrycznych kryteriów oceny wartości narzędzi, które wydają się zbliżać je do ideału. 

John Hunsley i Eric J. Mash skontruowali system oceny narzędzi, tkzw. kryteria wystarczająco dobrej metody, oceniane na skali "adekwatne", "dobre", "wybitne". Zebrali oni najwazniejsze kryteria obecne w literaturze, takie jak:

- normy

- wewnętrzna zgodność,

- zgodność kodowania,

- trafność teoretyczna

- generalizacja trafności

- czułość na przebieg leczenia

- użyteczność kliniczna

Oprócz samych parametrów psychometrycznych ważny jest również zakres wrażliwości narzędzia na kluczowe charakterystyki indywidualne, takie jak wiek, płeć, etniczność, kultura.

Chociaż klinicyści mają dostęp do wiedzy, jakie narzędzia spełniają odpowiednie kryteria psychometryczne, to często z różnych powodów nie angażują się w praktyki, które są zgodne z zalecanymi standardami.

Amanda Jensen-Doss wskazuje, że nieustrukturyzowane wywiady są najpowszechniejsze i często stosowane jako jedyna metoda, mimo, że badania pokazują niskie zgodności diagnoz postawione na ich podstawie w porównaniu z diagnozami opartymi na ustrukturyzowanych wywiadach. Rzadko też klinicyści stosują formalne monitorowanie przebiegu leczenia, choć jest to formułowane jako jedno z najważniejszych zaleceń EBA. Zdarza się ponadto, że negatywnie oceniają standaryzowane narzędzia, twierdząc, iż słabo są dopasowane do potrzeb ich klientów.

Rozbieżności  między zaleceniami a praktyka mogą mieć negatywne skutki dla poziomu profesjonalizmu usług, dlatego badanie ich źródeł wydaje się bardzo ważne. Współcześnie formułuje się coraz więcej przemyśleń i refleksji nad konieczności zwiększania specyfiki oceny narzędzi w zależności od różnych warunków och stosowania.

Trudności związane z dbałością o jakość procesu diagnozowania

Zakłada się, najczęściej milcząco, że interakcja psychologa z pacjentem sprzyja postepowaniu diagnostycznemu. Tymczasem interpersonalny aspekt diagnozy może być obciążony działaniem różnych czynników, których obecność, choć naturalna, zakłóca diagnozowanie.

Katarzyna Stemplewska-Żakowicz, opisując kontekst badania diagnostycznego, wskazała, że:

1. 
   na przebieg badania diagnostycznego mają wpływ procesy postrzegania społecznego
2. między klinicystą a pacjentem zachodzi w pełni świadoma wymiana sygnałów, prowadząca do akomodacji komunikacji oraz behawioralnego potwierdzania
3. na zachowanie obu uczestników wpływają społeczne skrypty badania psychologicznego oraz społeczne reguły konwersacji
4. wynikiem badania jest wspólne skonstruowana (stworzona) przez nich wiedza.

Wśród zagrożeń trafności diagnozowania oraz konceptualizacji przypadku wyróżnia się dwie grupy czynników:

• związane z pacjentem oraz
• związane z klinicystą

Trudności w diagnozowaniu - czynniki związane z pacjentem

Można podzielić je na 3 grupy:

1. Interpersonalna sytuacja badania i jej znaczenie dla pacjenta
2. Świadome strategie zarządzania wrażeniami
3. Subtelne zniekształcenia związane z funkcjonowaniem poznawczym

Pewną rolę odgrywają też przejściowe warunki, np.: stresujący dzień lub bezsenna noc.

1. Interpersonalna sytuacja badania

Badania nad uwarunkowaniami interpersonalnej sytuacji badania psychologicznego pozwoliły zidentyfikować znaczenie lęku przed oceną oraz skłonności do posługiwania się przez osobę wskazówkami sygnalizującymi hipotezę. Już w fazie poprzedzającej kontakt z klinicystą, pacjent tworzy oczekiwania co do kontaktu (część z nich ma bardzo szeroki kontekst społeczno-kulturowy czy ekonomiczny, a część wynika z wiedzy o placówce oraz o osobie psychologa), które wywierają potem wpływ na przebieg tej relacji. Motywacja i nastawienie do diagnozowania mają związek z tym czy osoba zgłasza się dobrowolnie, czy podlega różnym wpływom. Stanowią one ważny przedmiot diagnozowana i potem ważny punkt odniesienia przy formułowaniu kontraktu pomocowego.

Lęk przed badaniem i przed oceną pojawia się nawet w optymalnych warunkach, gdy udział w procesie diagnozowania jest dobrowolny, a osoba przyjmuje postawę współdziałającą. Lęk przed oceną utrudnia powstanie relacji zaufania, zmniejsza tendencję do współpracy z diagnostą i jest przyczyną reakcji obronnych oraz zniekształceń nastawionych na zachowanie samooceny. 

2. Świadome strategie

Choć oczekuje się, że kontakt diagnostyczny i postawa kooperacyjna pacjenta mogą wpłynąć na uzyskiwanie bardziej wiarygodnych danych, pacjenci mogą podejmować świadome strategie zarządzania wrażeniem, które prowadzą di zniekształcenia wyników diagnozy. Głównie wymienia się tutaj symulację (celową próbę stworzenia wrażenia zaburzeń rzez wyolbrzymianie czy wymyślanie problemów czy negatywnych właściwości - faking bad) oraz dyssymulację (świadome zaprzeczanie problemów i zarysowanie pozytywnych właściwości aby stworzyć pożądane pozytywne wrażenie - faking good).

3. Subtelne zniekształcenia

Stosowane przez psychologa narzędzia diagnostyczne często korzystają z samoopisu oraz odtwarzania przeszłych wydarzeń przez pacjentów. Na przebieg i efekt diagnozowania wpływają więc bardziej subtelne zniekształcenia związane z funkcjonowaniem poznawczym i emocjonalnym:

1. oszczędność poznawcza - udział heurystyk, czyli uproszczonych reguł wnioskowania sprzyjających szybkiemu i efektywnemu wydobywaniu sądów;
2. konstruktywizm poznawczy związany np. z selektywnością i generatywnością pamięci;
3. udzielanie odpowiedzi przypadkowych (odpowiadanie niezależne od treści kwestionariusza, które może wynikać z trudności w czytaniu lub słabych umiejętności językowych, niedbałości, niechęci do współpracy, słabej koncentracji lub wewnętrznego chaosu) i szczególna ich podgrupa zwana stylami odpowiadania;
4. błędy szacowania (np. błąd tendencji centralnej czy bliskości);
5. aprobata społeczna (odpowiadanie zgodnie z powszechnie przyjętą hierarchią wartości społecznych) - zróżnicowana zmienna, która może obejmować zarówno zarządzanie wrażeniem związane z nadmierną uprzejmością czy sumiennością i motywami wspólnotowymi, jak i zawyżoną samooceną wraz z nadmierną pewnością co do własnych umiejętności czy nawet nieświadomą redukcją zagrożenia integralności

Niektóre narzędzia badawcze, takie jak testy zawierające skale kontrolne pozwalają ocenić udział aprobaty społecznej rozpoznając przypadki wyraźnej dyssymulacji (tkzw. skale kłamstwa) w całościowym wyniku. Sposób konstrukcji narzędzia, wiedza o różnych błędach szacowania i uwarunkowaniach stylów odpowiadania w kwestionariuszach pozwala zadbać o taką postać narzędzia, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo niektórych z nich. Nie ma jednak sposobów na wszystkie możliwe błędy.

Z kolei badania nad adekwatnością przywoływanych wspomnień autobiograficznych sugerują dużą sceptyczność wobec danych, pochodzących z odtwarzania wspomnień. Nawet, jeśli osoby uczestniczące w badaniach opowiadały o swoim udziale we właśnie nagranej dyskusji, to odnotowano znaczne różnice między tym, jak się ktoś zachowywał a tym, co mówił, że robił.

Trudności w diagnozowaniu - czynniki związane z klinicystą

Lista czynników jest długa, ponieważ wynika z jego:

• poziomu wykształcenia, kompetencji, doświadczenia
• względnie stałych cech osobowości i właściwości mentalnych, zwłaszcza tych związanych ze skłonnościami do monitorowania, reflektowania i analizowania przebiegu własnych procesów wnioskowania diagnostycznego
• reakcji na badanego pacjenta
• aktualnych wydarzeń, które mogą zmieniać stan psychofizyczny klinicysty (niedyspozycja fizyczna lub psychiczna)