Stres w ujęciu fenomenologiczno-poznawczym

Najbardziej znaną i popularną koncepcją we współczesnej teorii stresu psychologicznego jest koncepcja Richarda Lazarusa. Dotyczy ona:

„podmiotowej percepcji sytuacji stresowej i jej poznawczej reprezentacji w postaci oceny”

Lazarus z Uniwersytetu kalifornijskiego w Berkeley jest niewątpliwie najwybitniejszym i najczęściej cytowanym światowym autorytetem w dziedzinie stresu psychologicznego.  Wspólnie z zespołem prowadził badania od lat 50, początkowo w formie eksperymentów laboratoryjnych. Pierwszą obszerną monografię „Psychological Stress and the coping proces” opublikował w 1966 roku i od tego czasu rozwijał, uściślał i częściowo zmieniał swoją koncepcję stresu i radzenia sobie z nim. W latach 80 XX, wieku po przeprowadzeniu zdecydowanej krytyki podejścia eksperymentalnego jako nieetycznego, autor wrócił do naturalnych form opisu zjawiska stresu. Współpracując w tych latach z Susan Folkman opublikował koncepcję w ujęciu fenomenologiczno-poznawczym (Lazarus Folkman 1984).

Najczęściej cytowana w literaturze definicja stresu Lazarusa i Folkman:

Stresem jest „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca, czyli wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca jej możliwości i zagrażająca, czyli godząca w dobre samopoczucie człowieka.”

(Lazarus Folkman 1984 s. 19)

Podstawowym wątkiem rozważań Lazarusa i Folkman jest znaczenie kontekstu sytuacyjnego oraz znaczenie relacji jednostka-otoczenie dla wszelkich form aktywności człowieka a nie tylko tej, która pojawia się w sytuacji stresowej. Podkreślają oni znaczenie wzajemnych oddziaływań w tym układzie, wprowadzając termin „transakcja”, aby podkreślić, że jednostka wraz z aktualnym kontekstem sytuacyjnym stanowią całość o właściwościach nie sprowadzalnych do sumy elementów składowych. Według nich, transakcja z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu mającej charakter ciągłego procesu (ocena pierwotna – OP I). Proces dotyczy przede wszystkim tych elementów relacji z otoczeniem, które są ważne dla dobrostanu (well-being) jednostki. Z tej perspektywy relacja może być oceniana jako: niemająca znaczenia, sprzyjająca pozytywna albo stresująca.

Poznawczo-fenomenologiczna koncepcja stresu

Transakcja stresowa może być ujmowana (identyfikowana) w ocenie pierwotnej jako:

• Krzywda/strata (harm-loss)
• Zagrożenie (threat)
• Wyzwanie (challenge)

Ocena pierwotna (OP I) dotyczy już zaistniałej krzywdy/szkody w postaci utraty wartościowych obiektów takich jak samoocena, ocena społeczna, bliska osoba. Zagrożenie odnosi się do takich samych szkód, które jednak dopiero mogą zaistnieć, aktualnie natomiast są antycypowane.

Z każdą z tych ocen związane są charakterystyczne dla niej emocje: W przypadku:

• Krzywdy/straty, są to: złość, żal, smutek, martwienie się
• Zagrożenia, są to: strach, lęk, obawa, niepokój
• Wyzwania, są to:

- emocje negatywne, takie jak w zagrożeniu lub/i

- emocja pozytywne: nadzieja, zapał, podniecenie, radość

Wyzwanie również ma charakter antycypacyjny, ale dotyczy sytuacji, w których możliwe są zarówno szkody i straty jak i korzyści. 

INTERPRETACJA SYTUACJI W KATEGORIACH ZAGROŻENIA VS WYZWANIA

interpretacja sytuacji w kategoriach zagrożenia	interpretacja sytuacji w kategoriach wyzwania
przypominanie sobie kłopotów podobnych sytuacjach	przypominanie sobie sukcesów w takich sytuacjach
przecenianie trudności zadania	adekwatna ocena trudności zadania
przewidywanie negatywnej oceny	skupianie się na zadaniu a nie na ocenie
perfekcjonistyczne oczekiwania	realistyczne oczekiwania
nadmierny samokrytycyzm	adekwatna samoocena
dramatyzowanie	chłodne myślenie, czysty umysł
podejrzliwość wobec intencji innych ludzi	realistyczna ocena intencji innych ludzi
nieumiejętność akceptacji nieprzewidzianych czynników utrudniających pracę	akceptacja nieprzewidzianych czynników

 

Lazarus i Folkman proponują respektowanie w badaniach nad stresem III poziomów analizy funkcjonowania, ustosunkowując się do kontrowersyjnej kwestii relacji między nimi,

Te III poziomy to:

1. Społeczny - odnoszący się do transakcji osoby z otoczeniem
2. Psychologiczny - ocena poznawcza, emocje, zachowanie
3. Fizjologiczny - polegający na mobilizacji do działania, a także przyczyniający się za pośrednictwem mechanizmów psychosomatycznych do rozwoju „chorób przystosowania”.

Współzależności między tymi poziomami są dobrze znane. Nowością w koncepcji Lazarusa i Falkman jest wykazanie że są one do pewnego stopnia niezależne. Niedocenianie tego faktu w badaniach grozi błędną interpretacją wyników badań.

Jeśli w wyniku oceny pierwotnej relacja zostanie uznana za stresową, zapoczątkowuje to następny proces zwany:

Oceną wtórną (OW II). Dotyczy ona możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu lub przynajmniej łagodzącego jego skutki, a w przypadku wyzwania - prowadzącego do osiągnięcia dostępnych korzyści. OW II odnosi się więc zarówno do źródeł stresu jak i do własnych zasobów oba procesy poznawcze - OP i OW przebiegają równocześnie i są ze sobą sprzężone. Np. optymistyczna ocena możliwości własnego działania może zmienić OP sytuacji stresowej z zagrożenia na wyzwanie a ocena pesymistyczna na odwrót. Znaczenie OP W koncepcji Lazarusa i Folkman polega na tym, że jest ona punktem wyjścia aktywności ukierunkowany na zmianę transakcji stresowej, określanej jako „radzenie sobie ze stresem coping stres” (stress coping).

Schemat powyżej przedstawia schemat transakcji stresowej według Lazarus i Formana (1984). Dla przejrzystości pominięto kategorie szczegółowe oraz powtarzalność cyklu. Uwzględnione w pierwszym bloku wartości i cele decydują czy dana transakcja zostanie uznana za ważną. Jeśli tak, to następuje uruchomiony proces OP, ujmujący relacje między przekonaniem na temat własnych możliwości a wymaganiami otoczenia. Uznanie relacji za stresową inicjuje procesy OW i radzenia sobie.

Następstwa transakcji ujęte są w dwóch perspektywach czasowych: bezpośredniej i odległej, uwzględniających trzy poziomy analizy.

Bezpośrednie konsekwencje sytuacji stresowych w aspekcie zmian postawy psychologicznej

• Poznawcze
• Emocjonalne i wegetatywno-somatyczne
• Behawioralne:

- frustracja, konflikty interpersonalne i intrapersonalne
- agresja bezpośrednia i przemieszczona
- lęki lub/i wycofanie się oraz rezygnacja (apatia)
- fiksacja, perseweracja, kompulsja, schematyzm - tendencja do niezmiennej, powtarzającej się czynności
- regresja, infantylizm - powrót do zachowań charakterystycznych dla młodego wieku
- prymitywizacja - zachowanie bardziej prymitywne niż te, które występowały dotychczas u danego osobnika.

Frustracja ma zarówno bezpośrednie jak i bardziej odległe następstwa. Jednostka powstrzymywana w swym dążeniu może zareagować natychmiast lub też mogą się w niej wytwarzać pewne postawy niechęci do podejmowania ryzyka (asekuracja), mające trwałe konsekwencje. Napotykając na przeszkody wzrasta w nas napięcie i poziom pobudzenia. Ze wzrostem napięcia i niespokojnymi ruchami ściśle związane są stany aktywnej agresji, prowadzący do niszczenia i wrogich napaści. Zdarza się również inna reakcja – apatia, obojętność, wycofanie się, niedbałość, bezczynność. Gdy opór staje się bezcelowy, sfrustrowana osoba może stać się ponura, obojętna i zahamowana. Kiedy rozwiązanie problemów przerasta nasze możliwości, czasami zaczynamy szukać rozwiązania w ucieczce w świat marzeń, rozwiązywania w fantazji, a nie na gruncie realnym. Inną konsekwencją jest stereotypia w zachowaniu, czyli tendencja do niezmiennego, powtarzającego się zafiksowanego zachowania. Kiedy powtarzająca się wielokrotnie frustracja krzyżuje plany danej osoby, to traci ona w pewnym stopniu swą elastyczność i raz po raz ponawia bezmyślnie tę samą próbę, pomimo iż doświadczenie okazało jej bezowocność (Kaliński, Tomiło, 2000)

KONFLIKTY

W każdym człowieku jest zawsze wiele motywów czynnych w danym momencie a cele do których one prowadzą mogą się wzajemnie wykluczać. Można wyróżnić trzy typy konfliktów:

• Między dążeniem a dążeniem, który zachodzi wtedy, gdy ktoś ma dwa lub więcej pożądane lub wzajemnie się wykluczające cele i przez pewien czas waha się między nimi
• Między unikaniem a unikaniem, który ma miejsce, gdy trzeba wybrać pomiędzy dwoma nieatrakcyjnymi alternatywami (obie przynęty negatywne), istnieje wówczas silna tendencja aby uniknąć tego dylematu robiąc coś innego. Im bliżej do przynęty negatywnej, tym silniej występuje reakcja unikania
• Między dążeniem a unikaniem , to konflikt spowodowany licznymi przynętami, które są jednocześnie pożądane i niepożądane, a więc zarazem pozytywne i negatywne.

Konflikty określa się więc jako sytuacje wymagające wyboru między dwiema (lub większą ilością) pozytywnymi przynętami, pomiędzy dwoma negatywnymi przynętami lub pomiędzy dwoma aspektami jakieś przynęty, która jest tym samym pozytywna i negatywna zarazem.

Zmiany w zachowaniu pod wpływem stresu
(krzywdy/straty, zagrożenia)

• Zaburzenia łaknienia: objadanie się lub brak apetytu
• Palenie papierosów
• Nadużywanie alkoholu
• Obgryzanie paznokci
• Zaburzenia snu
• Labilność emocjonalna - łatwe wpadanie w gniew
• Unikanie kontaktów z ludźmi lub na odwrót

SKUTKI ODLEGŁE SYTUACJI STRESOWYCH
według Lazarusa i Folkman

Skutki to są psychologiczne fizjologiczne oraz społeczne i zdrowotne

Konsekwencje sytuacji stresowych – psychologiczne:

Krótkotrwałe:

• trudności w podejmowaniu decyzji
• brak koncentracji, roztargnienie
• zawężenie uwagi
• negatywne myśli
• brak pewności siebie
• irytacja i rozdrażnienie
• obniżenie nastroju, apatia i jego chwiejność
• trudność w samokontroli
• problemy z pamięcią

Długotrwałe:

• trudności ze snem, odpoczynkiem, regeneracją
• chroniczne zmęczenie, wyczerpanie
• bezradność,
• depresja zmiany nastroju, neurotyzm i nerwice
• wrogość, złość frustracja, agresywność
• sięganie po alkohol, narkotyki i inne używki itp.

Konsekwencje sytuacji stresowych – fizjologiczne

• mięśniowe - postawa spięta, zaciśnięte zęby, napięte mięśnie szyi, pleców, zgarbione ramiona, ręce splecione, zamknięta pozycja obronna, ściągnięte mięśnie mimiczne i brwi
• oddechowe - oddech spłycony, szybkie oddychanie, czasem łapanie powietrza
• bólowe - bóle głowy, pleców, szyi, żołądka, klatki piersiowej, ogólna nadwrażliwość
• metaboliczne - biegunka lub zaparcia, nadmierny apetyt lub niestrawności
• nawykowe - nerwowe ruchy, drapanie się, czasami niemiarowe tętno, zaczerwienienie, pocenie się, suchość w ustach, zgrzytanie zębami

Konsekwencje sytuacji stresowych - społeczne

• konfliktowość
• słaba komunikatywność, np. głośne i szybkie mówienie
• krytycyzm, irytacja, negatywizm
• agresywność, wybuchowość, złość,
• konformizm
• spadek efektywności, kreatywności i wydajności pracy
• niska asertywność czy lękliwość
• nerwowość np. obgryzanie paznokci, tupanie
• zwiększona podatność na wypadki
• spadek motywacji osiągnięć, absencja w pracy, zwolnienia
• egocentryzm, roszczeniowość