Stres jako relacja/transakcja - Teoria zachowania zasobów

Jak to omawialiśmy we wcześniejszych wpisach, stres możemy postrzegać jako reakcję wewnętrzną lub bodziec zewnętrzny. W psychologii rozwinął się także III nurt / III podejście, najbardziej współczesne, traktujące stres jako relację/transakcję jednostki z otoczeniem. W tym paradygmacie znajdziemy Teorię Zachowania Zasobów (Conservation of Resourves Theory) autorstwa dr Stevena Hobfolla. 

Hobfoll wyszedł z założeń ewolucyjnych oraz behawiorystycznych i tak jest ujmowana jego teoria stresu. Traktuje on zatem stres jako reakcję która utrwaliła się dzięki temu, że w przeszłości stanowiła ważną bardzo ważną rolę w przetrwaniu jednostki. Szybkie reagowanie na zagrożenie było tylko możliwe dzięki reagowaniu już na emocję i było bardzo pomocne w utrzymaniu się przy życiu, poprzez natychmiastową ucieczkę lub atak. Tylko jednostki które tak reagowały mogły przeżyć i przekazać tę właściwość potomkom. Człowiek ewolucyjnie nie był i nie jest indywidualistą. Był i jest członkiem grupy społecznej, dawniej plemiennej. Do przetrwania są mu potrzebne warunki wynikające z jego natury i kultury. Te warunki nazywa zasobami człowieka/ludzi. Zmieniały się one w miarę ewolucji człowieka. 

Ochrona tych zasobów i ich zdobywanie jest najważniejszym celem człowieka. Wychodząc z takich przesłanek Hobfoll określał stres, jako „stan wewnętrzny wynikający z utraty, zagrożenia lub nieszczęśliwego zainwestowania zasobów”. Stres nie jest więc abstrakcyjną relacją a konkretnym stanem człowieka który można zmierzyć i opisać. A więc według niego, to nie indywidualna reakcja poznawcza rodzi emocje jak u Lazarusa, tylko konkretna strata typowa dla całej grupy czy społeczności, a nie tylko jednostki. Ta emocja ma najczęściej charakter bezwarunkowy. Tylko mała część stresu wynika z indywidualnej reakcji poznawczej jednostki.

Hobfoll nazywał swoją koncepcję stresu „Teorią zachowania zasobów” - TZZ (Conservation of Resources Theory – COR), w której przyjmuje zasadę, że głównym celem ludzkiej aktywności jest:

• Uzyskiwanie
• Utrzymywanie i
• Ochrona zasobów, czyli cenionych obiektów

Teoria zachowania zasobów definiuje stres jako:

reakcję zewnętrzną wobec otoczenia w którym istnieje:

a)     zagrożenie utratą zasobów

b)     utrata zasobów

c)     brak wzrostu zasobów (Hobfoll 1989)

Ludzie starają się pomnażać swoje zasoby lub przynajmniej ograniczać ich utratę. W swoim modelu stresu Hobfoll wyróżnia 4 rodzaje zasobów, których posiadanie wiąże się ze stanem zadowolenia zaś brak lub ich ograniczenie prowadzą do stresu:

1. Zasoby materialne będące przedmiotami, których posiadanie lub brak określa status społeczno-ekonomiczny człowieka (na przykład dom, samochód)
2. Zasoby okolicznościowe (warunki), których wartość polega na tym, że są cenne i występują rzadko, na przykład udane małżeństwo, awans zawodowy, utrzymanie spadku, itp.
3. Zasoby osobowe charakteryzowane przez odpowiednią strukturę temperamentu i charakteru czyli osobowości (zdolności umiejętności sprawności na przykład odporność na stres)
4. Zasoby energetyczne będące pochodną nie tylko własnej energii ale i wiedzy, pieniędzy, czasu, które można wykorzystać w pomnażaniu innych zasobów.

Ludzie nastawieni są przede wszystkim na zachowanie, ochronę i permanentne odtwarzanie zasobów swojej energii. Stresem jest możliwość utraty swoich sił lub jej rzeczywista utrata. Według tego modelu, stresem psychologicznym jest reakcja na otoczenie w którym występuje

a)     groźba czystej utraty sił, na przykład przeciążenie

b)     rzeczywista ich utrata na przykład choroba lub

c)     brak sił spowodowany wyeksploatowaniem

Przy czym stres wywołuje zarówno powstanie realnej lub antycypowanej straty energii, jak również sam fakt braku (rzeczywistego lub spostrzeżonego) przyrostu sił. Tak więc zasoby sił w modelu są kategorią wyjaśniającą istotę stresu psychologicznego, obejmują takie ich atrybuty jak przedmioty, cechy osobowe, warunki lub siły cenione przez jednostkę, czy też pomagające w osiąganiu owych przedmiotów, cech, warunków lub zdobywaniu tych sił, na przykład fizyczne warunki środowiska, poczucie własnej wartości, pozycja społeczna, stan ekonomiczny itp. Zasobem może stać się cokolwiek – materia, energia, informacja, o ile zostanie wykorzystane przez jednostkę do zaspokojenia jej doraźnych potrzeb lub realizacji jej długoterminowych celów.

Jedną ze strategii radzenia sobie ze stresem jest: ponowne zinterpretowanie zagrożenia jako wyzwania oraz koncentracja na tym, co w danej sytuacji można zyskać, na przykład nowe cenne doświadczenie życiowe mimo chwilowej przykrości, a nie na tym, co się traci. ludzie korzystają często z mechanizmów obronnych osobowości (na przykład racjonalizacja, ekspiacja, substytucja, itp.)

Chociaż w COR nie ma explicite mowy o relacji, teorie Hobfolla zaliczamy do nurtu relacyjnego, ponieważ definiując stres, autor przyjmuje, że jego źródłem jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenia równowagi w wymianie zasobów pomiędzy jednostką a otoczeniem. Zwraca on uwagę na różnicę indywidualne przejawiające się w efektywności wykorzystywania swoich zasobów. Ludzie nie są obdarzeni zasobami po równo, tak z przyczyn biologicznych, jak i społeczno-ekonomicznych, stąd też różnice w radzeniu sobie ze stresem dnia codziennego.

COR-EVALUATION

Koncepcja Hobfolla jest ważna z punktu widzenia praktycznego z tego powodu, że posiada narzędzie do pomiaru stresu czyli gospodarowania zasobami. Nazywa się ono COR-Evaluation i obejmuje listę 74 zasobów. Stosowane jest ono jako miara obciążenia czynnikami stresowymi. Osoby badane, stosując skalę Likerta, dokonują oceny znaczenia ważności poszczególnych zasobów, czterokrotnie wypełniając listę, czyli opisując straty oraz zyski jakich doznały w posiadanych zasobach w okresie ostatnich tygodni (2 – 4) oraz w minionym pół roku i roku.

[LISTA ZASOBÓW]

Najistotniejszym walorem tej teorii jest jej uniwersalność, a więc możliwość ujmowania jej w bardzo szerokim spektrum sytuacji i problemów życia człowieka. Dlatego wykorzystują ją w swoich badaniach różne dziedziny psychologii, od klinicznej. poprzez zdrowia, społeczną, pracy do biznesu.  W 2001 jeden z najbardziej znanych i szanowanych magazynów naukowych – Applied Psychology: An International Review, poświęcił cały rocznik teorii COR, co było do tej pory niespotykane.